سومین کرسی ترویجی کنگره حکمت سیاسی متعالیه با عنوان درآمدی بر نظریه عاملیت جمعی از منظر حکمای حکمت متعالیه با ارائه دکتر مسعود پورفرد و حضور ناقدان دکتر محمد پزشگی و دکتر مهدی امیدی و دبیری علمی دکتر شریف لک زایی مورخ 99/11/15 برگزار شد

در ابتدای جلسه دبیر علمی ضمن خیر مقدم به اساتید و حضار محترم از جناب آقای دکتر پورفرد خواست بحث خود را ارائه کند.
دکتر مسعود پورفرد گفت: نظریه عاملیت جمعی دارای پشتوانه فلسفی نظام مندی مانند حکمت متعالیه است. حسن دیگر مباحث این است که این مباحث تا کنون کشف نشده و مورد توجه قرار نگرفته است که می­توانست در بحث جامعه شناسی سیاسی حکمت متعالیه به کار ما بیاید. آنچه در بحث ساخت بندی یا کارگزار و ساختار مورد توجه است در غرب گرهی از کار نگشوده است اما ما بر آن هستیم که این بحث بتواند گرهی از کار ما بگشاید.
وی افزود: نظریه عاملیت جمعی یک حالت شبه کارگزاری و شبه ساختارگرایی دارد. ما یک بحث اقتضایی داریم که گاهی با نظم اجتماعی و گاهی با تضاد مرتبط می­شود. اما عاملیت جمعی چگونه ممکن است به عاملیت فردی سوق پیدا کند؟ حکمای ما از دو راه این کار را انجام داده­اند. آنان از راه بحث انسان شناسی و حب ذات وارد شده­اند تا به بحث کمال خواهی برسند که به عاملیت جمعی می­پردازند. البته بحث علامه طباطبایی در این زمینه متفاوت است. حب ذات که وارد کمال خواهی می­شود چگونه به سمت عاملیت جمعی حرکت می­کند؟ مباحثی مانند همکاری، دوستی، تعاون و ... وجود دارد که می­تواند کمک کند. این مجموعه از غرایز انسان وقتی می­آید کاری برای دیگران انجام دهد، این باعث می­شود که خود فرد کمال یابد و این کمک به دیگران به خودش باز می­گردد. این یکی از مسائلی است که از حب ذات به کمال خواهی می­رسد.
دکتر پورفرد ادامه داد: بحث صورت بندی قطعی و شرطی و غیر قطعی که شهید صدر مطرح می­کند در بخش سوم می­تواند به بحث کمک کند. همچنین در بحث تکامل یعنی شهروندان در بحث مسؤولیت پذیری زمانی تحقق می­یابد که به میدان اجتماعی وارد شود.
غیر از حب ذات، باورها نیز می­توانند برای رسیدن به عاملیت جمعی کمک کنند. در عاملیت جمعی خوب بودن و موفق بودن همراه هم هستند. ویژگی­های دیگری هم در این زمینه وجود دارد که به عاملیت جمعی منتسب است. از قبیل چشم انداز مشترک، مسؤولیت پذیری، برنامه داشتن، از بین بردن موانع و .... با این ویژگی­ها می­توان به مقابله با ساختارهای استبدادی و غیر مردم سالار پرداخت.
وی ادامه داد: بر اساس نظر حکمای حکمت متعالیه، فرجام با کارگزاری جمعی است در عین حال که کارگزاری فردی نیز تأثیرگذار است. عاملیت جمعی انسان را از انزوا طلبی و گوشه گیری دور می­سازد و بی­تفاوتی اجتماعی مطرود است. بنابراین به صورت جمعی بحث پی گرفته می­شود و مصالح جمعی بر مصالح فردی تقدم دارد.
وی در پایان گفت: در هر حال در حوزۀ جامعه شناسی سیاسی، عاملیت جمعی بر اساس نظرات حکمای حکمت متعالیه و آموزه­های اسلامی جای کار زیادی دارد. تأکید این است که در اینجا عاملیت جمعی یک نکته کلیدی است که می­تواند مؤثر باشد. عاملیت جمعی بر اساس زیربنای بحث تفکر حکمت متعالیه می­تواند باعث شکوفایی در جهان اسلام بشود.

در ادامه دکتر مهدی امیدی به عنوان اولین ناقد بیان داشت: بحث را می­توان به صورت مبنایی­تری از منظر ذهن و عین مطرح کرد. بحث در اینحا در سطح ایده­پردازی است و نه نظریه پردازی. پرسش­های زیادی وجود دارد که در این زمینه باید مورد توجه قرار گیرد از جمله پرسش از چیستی عاملیت جمعی و 
نمی­توان یک حکم کلی برای عامل­ها مطرح کرد. می­توان گفت یک رابطه­ای میان کارگزار و ساختار وجود دارد چنان که رابطه­ای میان ذهن و عین وجود دارد. به هر حال ابهامات موجود در زمینه عاملیت جمعی باید مرتفع شود.
وی افزود: این بحث با سازه انگاری چه ارتباطی دارد؟ بین عاملیت و ساختار با یک ماهیت و محتوای حکومت و نسبت آنها مورد توجه قرار گیرد. مناسبات انسانی مناسبات پیچیده­ای است.
الزامات ساختاری را چگونه می­بینیم؟ اگر این الزامات اعتباری تلقی شوند بنابراین مسیر بسیار گشوده است و چون مخلوق انسان هستند راحت­تر می­توان تغییرات را اعمال کرد. بنابراین فهم ما از ساختارها در اینجا می­تواند تأثیر گذارد. همین طور دربارۀ عاملیت جمعی هم این بحث مطرح است.
چه کسی مخالف عاملیت جمعی است؟ چه چیزی از بحث قابل اصطیاد است؟ انقلاب، اعتصاب و ... وجود دارند و مورد توجه هستند.
آیا آنچه فیلسوفان مطرح کرده­اند مرجحات است یا ضرورت عاملیت جمعی است؟
نقش مدیریت تدبیری را چه کسی انجام می­دهد؟ آیا عاملیت نخبگانی است یا مردم هستند؟ برای مثال استاد مطهری مصلحان اجتماعی را مطرح می­کند.
فیلسوفان چگونه مدیریت تحول را پیگیری و طرح می­کنند؟ زیرا باورها، اهداف را تعیین می­کنند. اهداف، ارزش­ها را شکل می­دهند. ارزش­ها، انگیزه­ها و افعال را ایجاد می­کنند. افعال نیز روی نهادها تأثیر می­گذارند. بنابراین برای تحول باید بر باورها متمرکز شد که مصلحان اجتماعی آن را انجام می­دهند. در اینجا بایدها از هست­ها ناشی می­شوند و بایدها وجه دیگری از هست­ها هستند.
دکتر مهدی امیدی در پایان گفت: در متن، امور عدمی جزء موانع شمرده شده است. در برخی از مباحث معیارها مشخص نیست. مانند مشارکت جمعی و هماهنگی جمعی و... . مباحثی داریم که مباحث عاملیت جمعی در آنها مطرح است. در باب خاستگاه، فیلسوفان موارد زیادتری را از زوایای مختلف مطرح کرده­اند مانند نقص انسان و ... .
دکتر محمد پزشگی به عنوان دومین ناقد بیان داشت: دو مطلب در زمینه بحث آقای دکتر پورفرد قابل اشاره است. مطلب اول درباره کلمه جمعی و شأن نزول بحث فرد و جمع و ساخت بندی و مطلب دوم درباره از منظر حکمت متعالیه بودن.
وی افزود: دربارۀ عاملیت جمعی باید به بحث پیشینه رجوع کرد. که آیا بحث فرد و جمع بوده است تا بتوانیم به آن پاسخ دهیم یا خیر. بنابراین باید به شأن نزول بحث رجوع کنیم تا بعد بحث فرد و جمع را بتوانیم ترسیم کنیم. بحث فرد و جمع به اواخر دهۀ پنجاه میلادی در کشور انگلیس باز می­گردد که اختلاف نظری وجود داشت در میان دو گروه به نمایندگی پیترسون و اندرسون. گروهی منبع تغذیه خودشان را آثار دورۀ جوانی مارکس قرار دادند که در آنها انسان قادر به انجام هر کاری است. اما جناح دیگر به تفکرات پیری مارکس توجه می­کردند که بحث ساختار برای آنان به طور جدی مطرح می­شود. در اینجا بحث این می­شود که آنچه قدرت­مند است کدام است و کدام تأثیرگذار است. میراثی که این بحث برای علوم اجتماعی ایجاد کرد مسألۀ ساختار و کارگزار است که در آن صحبتی از فرد و جمع نیست بلکه انسان مورد توجه است. انسان آیا می­تواند بر جبر محیط غلبه کند یا خیر. این بحث در موضوع حاضر قابل توجه است. ما در فرهنگ خودمان در پاسخ به این پرسش چه پاسخی داریم؟
دکتر پزشکی ادامه داد: از اینجا به بحث دیگری می­رسیم و آن این که در اینجا باید به تأسیس اصل بپردازیم. حکمت متعالیه حکمتی وجودی است و تحلیل­هایش نیز باید وجودی باشد. هر چه وجودی باشد، حقانیت و تأثیرگذاری­اش باید بیشتر باشد. از این رو پاسخ این حکمت این است که اولاً می­دانیم تعداد حضور افراد یک جامعه مهم نیست بلکه تأثیر افراد اهمیت دارد. یک فئۀ قلیله ممکن است تأثیر بیشتری داشته باشد. از این رو انسان کامل یک انسان است اما تأثیر زیادی بر جای می­گذارد؛ چون کامل­ترین شکل وجودی را برای خودش ایجاد کرده است. به میزانی که انسان­های سالم در یک جامعه وجود دارند ممکن است تأثیرگذار باشند. مانند گاندی در هند، ماندلا در افریقای جنوبی و امام خمینی در ایران. بنابراین در اینحا می­رسیم که حتی پاسخ برخواسته از فلسفه خودمان بر اساس مبنایی که گذاشته­ایم بحث فرد و جمع تأثیر چندانی در بحث نخواهد داشت.
مطلب دوم این است که مواد استدلال را حکمت متعالیه به ما بدهد و چارچوب از جای دیگری اخذ شود. یک بار هم نگاه استاد مطهری است که نگاه حکمت متعالیه مهم است و این که «از منظر» چه چیزی را اقتضا می­کند. با این فرض آیا بحث­های شهید صدر بر مبنای حکمت متعالیه است یا بر مبنای تفسیر قرآن ایشان است؟ این به معنای آن است که روشن نیست که همۀ حرف­های فیلسوف مرتبط با حکمت متعالیه باشد. محل شاهدی که از بزرگان ذکر می­شود در بحث مفقود است. این که نتایج بحث چگونه به آموزه­های حکمت متعالیه ربط پیدا می­کند معلوم نیست.
دکتر پزشکی در ادامه گفت: از جمع­بندی این دو مطلب می­توان گفت شاید مراد ایشان این است که به لحاظ دقیق و فنی بحث در کنش جمعی و اجتماعی مطرح می­شود. از این منظر، بحث می­تواند قابل پذیرش باشد. اگر مراد از عاملیت جمعی کنش جمعی است بنابراین بحث روشن می­شود.
در پایان دکتر مسعود پورفرد گفت: بحث در حوزۀ جامعه شناسی سیاسی مطرح می­شود. شباهت­ها میان دیدگاه­های حکمای حکمت متعالیه و برخی از اندیشمندان غربی در این بحث قابل توجه است. دربارۀ پشتوانه و پیشینه فلسفه بحث نیازمند تدقیق است. بحث شدن در حکمت متعالیه می­تواند بیشتر مورد توجه باشد.
در پایان جلسه شرکت کنندگان نظرات انتقادی و پیشنهادی خود را بیان داشتند.